Organizacja Harcerek
Konspiracyjny kryptonim: "Związek Koniczyn", "Bądź Gotów".
Geneza
W okresie II Rzeczypospolitej harcerstwo żeńskie tworzyło odrębną od męskiego strukturę pod nazwą: Organizacja Harcerek. Jesienią 1939r. organizacja zaczęła działalność konspiracyjną ściśle współpracując z organizacją męską oraz strukturami Polskiego Państwa Podziemnego.
Początkowo utrzymano nazwę Organizacja Harcerek, ale już w latach 1940-43 organizacja przybrała kryptonim Związek Kończyn, a w 1943r. “Bądź Gotów”. Gdy w 1943r. powołano w ramach AK wojskową służbę kobiet, to właśnie instruktorki z ”Bądź Gotów” stały się jej trzonem.
Struktura
Po zejściu do konspiracji teren województwa kieleckiego jako Chorągwi Kieleckiej podzielono na dwa Obszary: Kielecki i Radomski. W późniejszym czasie wydzielono także Obszar Częstochowski. Obszary dzieliły się na hufce obejmujące określony teren. Najniższym stopniem organizacji były drużyny.
Komendantki Obszaru Radomskiego
- hm. Halina Bretsznajder „Olga” (już od 1940 żołnierz ZWZ-AK, działała w wywiadzie, aresztowana 25.09.1942r.)
Obszar Radomski obejmowała hufce: Radom, Skarżysko-Kamienna, Końskie i Kozienice. Nie wszystkie one funkcjonowały jednak przez cały czas okupacji. Hufiec w Skarżysku-Kamiennej funkcjonował samodzielnie do przełomu 1942/43r. kiedy został wcielony do męskiego hufca, zachowując jednak odrębność drużyn. Niewiele wiemy o obsadzie personalnej w poszczególnych hufcach:
Hufiec Radomski
Komendantki:
-phm. Irena Hoffman-Marszałkowa „Ewa” ( w konspiracji ZWZ-AK kierownik Referatu I Organizacyjnego Komendy Obwodu Radom, aresztowana 11.11.1942),
-phm. Anna Mikulska „Kazia” – od początku 1943r. do stycznia 1945r.
Do końca okupacji w Hufcu Radomskim istniały 4 drużyny:
- Drużyna starszych dziewcząt „Ognisko”, prowadzona przez Zofię Józefowicz „Marta”,
- Drużyna łączniczek, obsługująca sztafetę Radom – Mirzec – Starachowice – Skarżysko-Kamienna, zorganizowana i prowadzona przez Halinę Leszczyńską „Lucynka”,
- Drużyna „Strażnica”, zorganizowana i prowadzona przez Barbarę Bogucką „Wika”,
- Drużyna szkolna (najmłodsza) zorganizowana i prowadzona przez Janinę Sokołównę.
Komendantka Obszaru Częstochowskiego – brak danych,
Hufiec Częstochowski
Komendantki:
-phm Maria Kostrzewska (do 23 października 1941r. – aresztowana),
-hm. Irena Puławska,
Drużynowe w Częstochowie:
-Barbara Pfranger,
-Irena Kubisztal,
-Stefania Kleszczewska,
-Irena Dębicka,
-Urszula Sędzielewska,
-Zofia Kazimierska.
Drużynowa w Mykanowie: Krystyna Klein,
Drużynowa w Kamienicy Polskiej: Maria Warcicka.
Komendantka Obszaru Kieleckiego: hm Antonina Gębica.
Wszędzie działalność konspiracyjna wymagała bliskiego współdziałania z Organizacją Harcerzy. W przypadku wspólnej organizacji hufcowymi i zastępcami w zasadzie byli druhowie, ale harcerki wchodziły w skład komendy.
Od samego początku konspiracji harcerki wchodziły także w struktury konspiracyjne SZP-ZWZ-AK pełniąc niejednokrotnie eksponowane funkcje.
Źródła
Opracowując powyższy tekst korzystaliśmy z następujących publikacji:
Borzobohaty W.: Jodła,
Jabrzemski J.: Szare Szeregi,
Seredyński J., Pawlak Z.: Zastępy cieni.
Organizacja Harcerzy
Konspiracyjny krypronim: "Szare Szeregi".
Ogólne
Organizacja Harcerzy Związku Harcerstwa Polskiego już 27 września 1939r. podjęła decyzję o kontynuowaniu działalności w konspiracji. W pierwszych miesiącach 1940r. przyjęła w całym kraju konspiracyjny kryptonim: Szare Szeregi. Od samego początku Szare Szeregi ściśle współpracowały ze strukturami Polskiego Państwa Podziemnego.
Na czele organizacji stała Główna Kwatera określana kryptonimem „Pasieka”. Także struktury terenowe określano kryptonimami: chorągwie – ule, hufce – roje, drużyny – rodziny i zastępy – pszczoły.
Na terenie Generalnego Gubernatorstwa pracowało 8 chorągwi: 4 z nich stanowiły Polskę Centralną („C”). Jedną z nich była Chorągiew Radomska, Ul „Rady”.
Cztery chorągwie stanowiły Polskę południową („P”). Wśród nich
Chorągiew Kielecka – Ul „Skała”,
Chorągiew Częstochowska – Ul „Warta”.
Od drugiej połowy 1942r. członków organizacji dzielono na grupy wiekowe:
„Zawisza” – 12-14 lat
Drużyny „Zawiszy” nie brały w zasadzie udziału w walce bieżącej. Natomiast przygotowywały się do pełnienia służby pomocniczej, a nauką na tajnych kompletach – do odbudowy Polski po wojnie. Spośród służb pomocniczych najbardziej znana jest zorganizowana w czasie Powstania Warszawskiego Harcerska Poczta Polowa.
„Bojowe Szkoły” (BS) – 15-17 lat
Drużyny „BS” pełniły służbę w małym sabotażu, będącym akcją propagandową skierowaną do ludności polskiej. Akcja obejmowała pisanie na murach, rozlepianie afiszy i nalepek, rozdawanie ulotek, kolportaż fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, podłączenie się do niemieckich megafonów, zrywanie niemieckich flag, usuwanie z wystaw i gablot niemieckich fotografii, gazowanie kin. Wykonywana przez drużyny BS akcja „N” wykonywana była na zlecenie ZWZ-AK i była destrukcyjną akcją propagandową, skierowaną do Niemców, polegającą głównie na podrzucaniu dywersyjnych ulotek i gazetek. Drużyny BS uczestniczyły w akcji „WISS” („Wywiad – Informacja Szarych Szeregów”), polegającej na obserwacji niemieckich wojsk i ich ruchów. W ramach przygotowań do „przełomu” drużyny BS przechodziły przeszkolenie wojskowe, otrzymywały przydziały do jednostek AK (np. jako poczty dowódców, oddziały łączności i oddziały rozpoznawcze).
„Grupy Szturmowe” (GS) – powyżej 18 lat
Drużyny „GS”, podporządkowane „Kedywowi” (Kierownictwu Dywersji) AK, pełniły służbę w „wielkiej dywersji” wchodząc w skład grup likwidacyjnych oraz oddziałów partyzanckich. Do „przełomu” oddziały GS przygotowywały się przez szkolenie w szkołach podchorążych (m.in. prowadzona przez Szare Szeregi Szkoła Podchorążych Piechoty Rezerwy „Agricola”) i szkolenie na kursach niższych dowódców (motorowe i saperskie).
Chorągiew Częstochowska
Powstała na przełomie 1943/44 roku i obejmowała zachodnią część województwa kieleckiego i część województwa łódzkiego.
Geneza
Na przełomie lat 1943/44 – rozkazem Głównej Kwatery Szarych Szeregów, powołano Chorągiew Częstochowską nadając jej kryptonim Ul „Warta”. W skład nowej chorągwi weszły trzy, dotychczas samodzielne i podporządkowane bezpośrednio centrali, hufce: Częstochowa (Rój „Obraz”), Radomsko (Rój „Meta”) i Piotrków Trybunalski (Rój Sosnówka”).
Dwa pierwsze hufce wchodziły w skład Okręgu AK Kielce i ich działalność została opisana w części dotyczącej działalności obwodów.
Struktura
Z ramienia Głównej Kwatery wizytatorem chorągwi był hm Edward Dąbrowski „Zieliński”, „Janusz”, „Jan”, który był zapewne głównym „motorem” jej utworzenia bowiem od września 1942 był wizytatorem Hufca Radomski, a od końca 1943r. także Hufca Częstochowa. Pełnił on funkcję do 17 stycznia 1945r.
Komendantem chorągwi został mianowany hm Jerzy Teodorczyk „Igor”, który będąc dyrektorem Fabryki Cykorii w Kłomnicach, miał znaczne ułatwienie w poruszaniu się w terenie. Zastępcą komendanta chorągwi został hm Walerian Wtorkiewicz „Nostradamus”, który był w tym czasie kierownikiem wytwórni pługów i narzędzi rolniczych w Gidlach, kilkanaście kilometrów od Kłomnic.
Działalność i liczebność
Komenda chorągwi zorganizowała latem 1944r. kurs podharcmistrzowski, który odbył się w lasach koło Kamieńska. W styczniu 1945r. (przed ofensywą sowiecką) zorganizowano także w Częstochowie kurs harcmistrzowski.
Z chwilą utworzenia chorągwi (dane z 1 lutego 1944r.) liczyła ona łącznie 750 harcerzy.
Chorągiew Kielecka
Obejmowała południowo-zachodnią część województwa kieleckiego z wyłączeniem Częstochowy.
Samodzielna działalność
Już od października 1939r. wiele osób wywodzących się z harcerstwa rozpoczęło działalność w Służbie Zwycięstwu Polsce. W tym samym czasie grupa starszych harcerzy i instruktorów, bez kontaktu z Warszawą, podjęła decyzję o rozpoczęciu konspiracyjnej działalności. Do pierwszego spotkania doszło d dniu 11 listopada 1939r. w mieszkaniu phm Jana Szwejnica przy ulicy Spacerowej w Kielcach. Udział w odprawie wzięli: phm Jan Zawadzki, phm Ryszard Adamczyk – drużynowy 1 KDH przy gimnazjum im. J. Śniadeckiego, phm Edward Wołoszyn, phm Jan Szwejnic – drużynowy 2 KDH przy gimnazjum im. S. Żeromskiego, Julian Chmielewski – drużynowy 3 KDH przy szkole powszechnej im. S. Staszica, phm Stanisław Przybysławski – drużynowy 4 KDH przy szkole salezjanów, phm Stanisław Mikołajczyk – drużynowy 8 KDH przy gimnazjum im. S. Kostki z przybocznym Leszkiem Kamińskim i zastępowymi Julianem i Longinem Zabielskimi, Kazimierz Borowiecki – drużynowy 10 KDH kolejowej w dzielnicy Kielce Herby, Władysław Kozubowski – drużynowy w Białogonie pod Kielcami. Zebrani ustalili kierunki działania i hufcowym wybrali phm Jana Zawadzkiego „Arcy”. Przez najbliższe miesiące harcerze działali bez kontaktu ze swoją centralą.
Ul "Skała"
W pierwszej połowie 1940r. za pośrednictwem hm Eugeniusza Stasieckiego „Piotr”, który był w tym czasie hufcowym częstochowskiego samodzielnego Hufca Szarych Szeregów, kieleccy harcerze nawiązali kontakt z Główną Kwaterą organizacji. Powołano Kielecką Chorągiew Szarych Szeregów, kryptonim Ul „Skała”. Zasięgiem działania miała objąć teren przedwojennej chorągwi, ale bez Częstochowy. Komendantem chorągwi został phm Edward Wołoszyn „Wojciech”, a jego zastępcą powołano phm Józefa Dobskiego „Maryśka”.
W tym czasie doszło do największego spotkania harcerskiego, które było zaprzeczeniem jakichkolwiek zasad konspiracji. 3 maja 1940r. pod pomnikiem powstańców z Powstania Styczniowego w lesie na wzgórzu Brusznia za Karczówką (miejsce tradycyjnych zlotów hufca harcerskiego przed wojną) spotkało się około 60 harcerzy. Uczczono rocznicę Konstytucji 3 Maja, a zarazem był to sprawdzian sprawności organizacji.
Każda z chorągwi miała przez nią wyznaczonego wizytatora, który utrzymywał łączność z centralą oraz sprawował nadzór nad pracą struktur. Na przestrzeni lat wizytatorami Chorągwi Kieleckiej byli: hm Tadeusz Kwaśniewski „Kalikst” od VII 1941r. do VII 1942r., hm Eugeniusz Stasiecki „Piotr” od VIII 1942r. do 17.I.1943r., hm Jerzy Jabrzemski „Wojtek” od 17.I.1943r. do 1.VIII.1944r., hm Jerzy Jaczewski „Wilk” od X.1944r. do 17.I.1945r.
Reorganizacja
Na przełomie 1942/43r. nastąpiła w Szarych Szeregach reorganizacja pracy i młodzież podzielono na trzy grupy wiekowe. Jednocześnie nastąpiły zmiany w kierownictwie chorągwi. Od marca 1943r jej komendantem został Józef Dobski, dotychczasowy zastępca, który pełnił ją do stycznia 1945r. Utworzona została wtedy Komenda Chorągwi w składzie:
Komendant: hm Józef Dobski "Maryśka", "Krysia", "Szary Kret",
Zastępca: phm Tadeusz Witecki „Borowski”,
Instruktor szkolenia i akcji „N”: phm Jan Zawadzki „Arcy”,
Instruktor kształcenia w drużynach: phm Roman Cichoń „Andrzej”,
Kierownik szkolenia wojskowego: Zbigniew Grabowski „Grzegorz”,
Kierownik akcji pomocy i zaopatrzenia: Marian Stolarczyk „Spytek”,
Komendant Roju „Zawiszy” i BS w Kielcach: phm Jan Suliga „Ziemomysł”,
Komendant Roju GS w Kielcach: phm Stanisław Wdowicz „Borzęcki”
Sekretarka komendy i łączniczka: Wanda Korsak „Szarotka” (w jej mieszkaniu mieścił się sekretariat).
Na przestrzeni lat chorągiew swoim zasięgiem objęła następujące miejscowości:
Bodzentyn,
Busko-Zdrój,
Chmielnik,
Jędrzejów,
Kaliszany,
Kielce (z Białogonem, Jaworznią, Słowikiem),
Lechów,
Łagów,
Opatów (do końca 1942r. w Chorągwi Radomskiej, później Chorągiew Kielecka),
Opoczno ( w chorągwi Kieleckiej do końca 1942r., później Chorągiew Radomska),
Ostrowiec Świętokrzyski (do końca 1942r. w Chorągwi Radomskiej, później Chorągiew Kielecka),
Suchedniów,
Włoszczowa,
Zagnańsk (z Barczą).
Działalność tych środowisk jest opisana w częściach dotyczących obwodów i placówek.
W skład Chorągwi Kieleckiej wchodziły także środowiska harcerskie: Miechów, Opatowiec i Pińczów, ale miejscowości te nie wchodziły w skład Okręgu Kielce AK.
Liczebność
Stan osobowy chorągwi na przestrzeni lat przedstawiał się następująco, dane uwzględniają przeciętną ilość członków w roku:
1940r. – 128 osób,
1941r. – 150 osób,
1942r. – 263 osób,
1943r. – 418 osób,
1944r. – 531 osób.
Chorągiew Radomska
Obejmowała północno - wschodnią część województwa kieleckiego, a przejściowo także Opoczno.
Samodzielna działalność
Już na przełomie wrzesień/październik grupa instruktorów z Radomia podjęła decyzję o kontynuowaniu działalności w konspiracji. Grupie tej przewodził ostatni przedwojenny komendant chorągwi hm. Józef Mędyk „Fizyk”. Można więc uznać, że zachowano ciągłość pracy mimo, że grupa nie posiadała kontaktu z centralą w Warszawie. W skład grupy poza „Fizykiem” wchodzili: hm. Halina Bretsznajder „Olga” z Radomskiego Obszaru Żeńskiego, hm. Czesław Gołaszewski „Bratek”, hm. Stefan Rysiak „Jedynak”, hm. Józef Pietraś „Zew”, hm. Mieczysław Kołodziejski „Wodny”, hm. Mieczysław Szczawiński „Bułat”, hm. Tadeusz Bielecki „Polon”, hm. Zygmunt Wykrota „Żubr”, hm. Piotr Wykrota „Kim”, phm. Jerzy Nosowicz „Ladis”, phm. Zenon Wieczorek „Kord”, phm. Józef Dolecki „Bronisz”.
Grupa doprowadziła do reaktywowania komend hufców: w Skarżysku-Kamiennej, Sandomierzu, Starachowicach, Opatowie, Klimontowie, Kozienicach, Zwoleniu, Pionkach, Jedlni i Białobrzegach. Komenda rozpoczęła także wydawanie pisma instruktażowo-informacyjnego dla harcerzy pod nazwą „Zew”. Pierwszy numer ukazał się już w listopadzie 1939r. Wydrukowano go na ręcznym powielaczu w nakładzie 50 sztuk. W roku 1942r. nakład urósł do 250 egzemplarzy. Redakcją kierował hm. Józef Pietraś „Zew”. Ze względu na swoją działalność wydawniczą nie wszyscy wiedzieli o jego roli w konspiracji i być może to uchroniło go przed aresztowaniem. Oto bowiem latem 1940r. Gestapo przeprowadziło szereg aresztowań przez co praca grupy została całkowicie przerwana.
Ul "Rady"
Odbudowania struktur komendy chorągwi podjął się hm. Józef Pietraś „Zew”, któremu udało się nawiązać kontakt z Główną Kwaterą Szarych Szeregów w Warszawie. Oficjalnie powołano Radomską Chorągiew organizacji. Swoim zasięgiem miała obejmować teren jaki podlegał jej w przed wojną czyli północno - wschodnią część województwa kieleckiego.
Komendantem Chorągwi został hm. Władysław Jasiński „Siódmy”, a jego zastępcami hm. Józef Pietraś „Zew” i hm. Czesław Gołaszewski „Bratek”. W skład komendy weszli także: hm. Stefan Rysiak „Jedynak’, hm. Zygmunt Wykrota „Żubr”, hm. Zdzisław Jordan „Kmicic”, phm. Józef Dolecki „Bronisz”, phm. Dariusz Zgrzebnicki „Kmicic”, phm. Jerzy Nosowicz „Ladis”, phm. Władysław Radzimowski „Trop”, phm. Jan Kucharski „Gerlach”, phm. Zygmunt Grzybowski „Grabczyk”.
Organizacja odradzała się bardzo szybko, a swoją aktywność przejawiała przede wszystkim w kolportowaniu prasy, szkoleniu harcerskim i wojskowym.
Wizytatorzy
Kontakt chorągwi z Główną Kwaterą Szarych Szeregów utrzymywali wizytatorzy tej ostatniej, którzy mieli także prawo decyzji o charakterze rozkazodawczym. Na przestrzeni lat wizytatorami Chorągwi Radomskiej byli:
-hm. Stanisław Berezowski „Orcio” od 1940r. do IV. 1941r.,
-hm. Jerzy Ossowski „Wojciech” od IV.1941r. do VII.1941r.,
-hm. Eugeniusz Stasiecki „Piotr” od VII.1941r. do I.1943r.,
-hm. Jerzy Jabrzemski „Wojtek” od I.1943r. do V 1943r.,
-hm. Kazimierz Grenda „Granica” od V.1943r. do VIII.1944r.,
-hm. Jerzy Jaczewski „Wilk” od X.1944r. do I.1945r.
Aresztowania
Aktywna działalność harcerzy zwróciła na nich uwagę Gestapo, które wiosną 1941r.rozpoczęło kolejną falę aresztowań. Aresztowano Komendanta Chorągwi „Siódmego” oraz innych. Doprowadziło to do sytuacji gdy pozostali członkowie komendy wycofywali się z pracy w harcerstwie przenosząc swoją aktywność na rzecz działalności w strukturach ZWZ.
W celu odbudowania struktur chorągwi do Radomia został skierowany hm. Tadeusz Kwaśniewski „Kalikst”, który od lipca 1941r. pełnił funkcję Komendanta Chorągwi. Dzięki jego pracy jej struktury zostały odbudowane, a w niektórych przypadkach, jak w Radomiu, jej działalność oparto odtąd na środowisku młodszej młodzieży harcerskiej.
W lipcu 1942r. „Kalikst” został przeniesiony do Głównej Kwatery Szarych Szeregów w Warszawie, a Komendantem Chorągwi Radomskiej został hm. Janusz Milewski „Niuła”. Względny spokój trwał do czerwca 1944r., kiedy to „Niuła” został aresztowany i wywieziony do obozu Gross-Rosen, gdzie zginął 26 lipca 1944r.
Ostatnim komendantem chorągwi został hm. Bogusław Gąsiorowski „Grywałd”, który pełnił ją do stycznia 1945r.
Struktura
Na przestrzeni lat w skład Radomskiej Chorągwi Szarych Szeregów wchodziły następujące hufce:
-Radom ,
-Skarżysko-Kamienna,
-Sandomierz,
-Ostrowiec Świętokrzyski (do końca 1942r. w Chorągwi Radomskiej, później Chorągiew Kielecka),
-Starachowice,
-Opatów (od początku 1943r. hufiec przeniesiony do Chorągwi Kieleckiej),
-Opoczno ( w Chorągwi Kieleckiej do końca 1942r., później Chorągiew Radomska),
-Klimontów,
-Kozienice,
-Zwoleń,
-Pionki,
-Jedlnia,
-Białobrzegi,
-Rzuców (zorganizowany w 1943r.).
Działalność poszczególnych hufców jest opisana w częściach dotyczących struktur terenowych.
Źródła
Opracowując powyższy tekst korzystaliśmy z następujących publikacji:
Borzobohaty W.: Jodła,
Jabrzemski J.: Szare Szeregi,
Massalski A., Meducki S.: Armia Krajowa Okręg Radomsko-Kielecki,
Massalski A., Meducki S.: Kielce w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945,
Serdyński J., Pawlak Z.: Zastępy cieni,