Kowalówka Henryk

Zdjęcie przedwojenne.

Pseudonimy: „Oset”, „Skawa”, „Topola”, „Dziedzic”, „Profesor”, „Dzierżawca”, „Kosiarz”, „Zrąb”
Stopień wojskowy: ppłk/płk.
Komendant Podokręgu Zagłębie, Komendant Okręgu Śląsk, Komendant Okręgu Poznańskiego.

Dzieciństwo i młodość

Urodzony 05 I 1897 w Brzezince pow. Wadowice. Syn Franciszka (rolnika) i Marianny z d. Ciepłej. Miał brata Franciszka. --Od 01 IX 1903 uczęszczał do jednoklasowej szkoły ludowej w Pobierze (obecna nazwa Paszkówka).
-Od 01 IX 1905 do czteroklasowej szkoły ludowej w Czernihowie, którą ukończył w VI 1909.
-Od 1909 kształci się w Gimnazjum św. Anny w Krakowie, gdzie ukończył do 1914 pięć klas.
-Następnie ukończył cztery kursy w Seminarium Nauczycielskim, gdzie zdał maturę.
-Od 1911 do 1914 należał do skautingu. Był zastępowym w drużynie harcerskiej w Gimnazjum św. Anny, potem w Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego.
-Od 1913 członek Związku Strzeleckiego. Do lata 1914 organizował zastępy harcerskie w Brzezince, Jaśkowicach, Trzebolu i w Wielkich Drogach, które przygotowywał do przyszłej pracy w ZS.

Legiony

07 VIII 1914 wstępuje do II baonu dowodzonego przez M. Neugebauera w Legionach Józefa Piłsudskiego, potem w 1 Pułku Piechoty Legionów Polskich.
-Jako żołnierz 4 kompanii II baonu odbył kampanię kielecką. Walczył pod Winiarami i Nowym Korczynem brał udział w marszu na Warszawę.
-W XII 1914 w składzie I Brygady Legionów wyruszył pod Łowczówek.
-Od II 1915 w 1 kompanii 5 pp Leg. Po bitwie pod Łowczówkiem skierowany w rejon Lipnicy Murowanej, a następnie do Kęt, gdzie przebywa do 28 II 1915.
-Od 3 III 1915 do 28 IV 1915 przebywał na leczeniu w szpitalu wojskowym na Morawach, gdzie był operowany.
-Po rekonwalescencji w VI 1915 wcielony do 5 kompanii 5 pp Leg. Walczył nad Nidą, potem w połowie IX 1915 pod Smolarami, nad Stochodem, nad Styrem. 1 X 1915 brał udział w bojach pod Stowyhorożem. Od X 1915 walczy pod Koszyszczami.
-W XII 1915 5 pp Leg. został wycofany do Leszniówki, gdzie pozostaje do końca IV 1916. Później walczy pod Kostiuchnówką.
-W VII 1916 uczestniczy w walkach obronnych podczas rosyjskiej ofensywy gen. Brusiłowa. Po ustaniu walk 5 pp Leg. zostaje wycofany do odwodu, potem skierowany nad Styr, gdzie przebywa do połowy X 1916.
-W X 1916 wycofano oddziały legionowe z frontu i przeniesiono do Baranowicz.
-Po ogłoszeniu aktu 5 XI 1916 w końcu XI 1916 5 pp przeniesiono na teren Królestwa Polskiego.
-Początkowo przebywa w Pułtusku potem w Komorowie.
-W pierwszych miesiącach 1917 uczestniczył w zajęciach Niższej Szkoły Oficerskiej.
-17 VII 1917 po kryzysie przysięgowym 5 pp Leg. rozwiązano. W tym okresie czasu przebywał w szpitalu.
-28 IX 1917 jako poddany austriacki, został wcielony do 7 pułku piechoty armii austriackiej.
-Od 1 XII 1917 do 28 II 1918 w Szkole Oficerów Rezerwy w Zwindisch – Feistritz w Styrii Dolnej.
-Prosto ze szkoły wysłano go na front włoski. Od 9 III 1918 do 30 X 1918 służył w 3 kompanii 160 batalionu Strzelców Tyrolskich, po czym w VII/VIII 1918 siedział w areszcie w Puli, jako podejrzany politycznie.
-Po rozpadzie Austro - Węgier opuścił służbę i wyjechał do rodzinnego domu, gdzie zachorował na tyfus.
-Po powrocie do zdrowia 30 XII 1918 zgłosił się do służby w WP.

W Wojsku Polskim

Przydzielony do 25 pp jako podchorąży w 4 kompanii II baonu.
-Od 16 III 1919 do 20 IV 1919 był instruktorem i dowódcą plutonu w Szkole Podoficerskiej w Dęblinie, której dowódcą był mjr Alojzy Wir-Konas.
-Od 28 IV 1919 adiutant d-cy I baonu 25 pp,
-Od V 1919 w czasie ofensywy na froncie ukraińskim jego I baon zajął Turkę, po czym został skierowany na pogranicze z Czechami, gdzie obsadził teren w okolicy Sianek.
-W połowie VII 1919 I baon 25 pp przebywa na terenie Podkarmienia, skąd został odesłany wraz z resztą pułku nad rzekę Uborcię w rejonie Radowa.
-W końcu I 1920 25 pp przydzielono do XXV Brygady Piechoty. Walczył nad Słuczą i uczestniczył w walkach obronnych.
-Od 19 III 1920 do 28 IV 1920 dowodził 3 kompanią, a po dołączeniu 25 pp do 7 DP został dowódcą plutonu. Brał udział w walkach z bolszewikami na Polesiu.
-2 VI 1920 zostaje trzykrotnie ranny i do 15 VIII 1920 przebywał w lazarecie polowym.
-Od 19 IX 1920 do 20 IV 1921 dowodził 2 kompanią I baonu 25 pp. Nocą z 25/26 IX 1921 25 pp sforsował rzekę Horyń i natarł na Sarny, gdzie zastało go zawieszenie broni.
-Awansowany do stopnia por. sł. st. 21 XII 1920.
-Od IV 1921 adiutant d-cy 25 pp. Po zakończeniu działań wojennych przeniesiony wraz z 25 pp do Piotrkowa Trybunalskiego.
- Awansowany do stopnia kpt. sł. st. piechoty w 1923 z starszeństwem 1 VI 1919.
-Z dniem 15 VII 1924 przeniesiony do sztabu 7 DP w Częstochowie na stanowisko I oficera sztabu.
-Awansowany do stopnia majora sł. st. 1 I 1928. W tym czasie uzupełniał swe kwalifikacje na różnych kursach wojskowych.
-W 1928 mianowany d-cą III baonu 27 pp w Częstochowie.
-23 XII 1929 przeniesiony na stanowisko inspektora wyszkolenia WF i PW w Dowództwie Okręgu Korpusu nr VII w Poznaniu,
-Od 18 VI 1930 przeniesiony na stanowisko inspektora rejonowego WF i PW w DOK V w Krakowie na Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie przy 23 DP.
-Od 17 IV 1934 d-ca II baonu 73 pp z Katowic, który stacjonował w Oświęcimiu. Następnie kwatermistrz 73 pp w Katowicach.
-Awansowany do stopnia podpułkownika sł. st. 19 III 1939. W tym czasie pełni funkcję z-cy d-cy 73 pp. Mieszkał z rodziną przy ul. Raciborskiej w Katowicach. Działał społecznie w Radzie Przyjaciół Chorągwi Śląskiej ZHP i Okręgowym Zarządzie PCK.
-Krótko przed 01 IX 1939 mianowany d-ca Ośrodka Zapasowego 23 DP w Oświęcimiu.

 

II wojna światowa

-W kampanii obronnej 1939 r. wziął, wraz ze swoją jednostką, udział w walkach granicznych na Górnym Śląsku, a następnie w 23 DP podczas jej wycofywania się, aż do rozbicia tej jednostki w rejonie Rawy Ruskiej.
29 września brał udział w nocnym natarciu na Tomaszów Lubelski. Udało mu się wydostać z okrążenia i unikając niewoli przedostał się do Kielc, a następnie do Krakowa.
-Był jednym z pięciu założycieli Organizacji Orła Białego (OOB), która w połowie października 1939 r. podporządkowała się Służbie Zwycięstwu Polski (SZP).
-Od połowy października 1939r. pełnił funkcję II zastępcy przewodniczącego Okręgu Kielce OOB.
-W połowie listopada został mianowany komendantem Podokręgu Zagłębie. . Teren jego działania miał zostać natychmiast wydzielony z Okręgu Krakowskiego w samodzielną strukturę związaną współpracą zarówno z Komendą Okręgu Kieleckiego SZP (z tytułu zaplecza i przynależności do woj. Kieleckiego), jak i Komendą Okręgu Krakowskiego SZP (z tytułu dotychczasowych powiązań z Krakowem i zależności operacyjnej). Będąc znanym na terenie Zagłębia zamieszkał w Częstochowie, a więc na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Miał tam w miarę bezpieczny lokal przy ul. Chłopickiego 8, należący do Wandy Bzowskiej „Babcia”, która prowadziła także sekretariat komendanta.
Z chwilą przekształcenia SZP w ZWZ otrzymał rozkaz przeniesienia się na teren Zagłębia. Często przebywał jednak w Częstochowie. W chwilach zagrożenia bądź dla odpoczynku kwaterował też w dworku we Wzdole Rządowym, którego właścicielem była Jadwiga Olszewska z domu Mystkowska (siostra jego żony).
-Na początku 1941 r. komenda Obszaru IV ZWZ w Krakowie przystąpiła do odbudowy Okręgu Śląskiego, który został rozbity aresztowaniami. Zniesiony został Podokręg Zagłębie, a jego teren włączono do Okręgu Śląskiego, który odtąd obejmował Zagłębie Dąbrowskie, Górny Śląsk z Opolszczyzną, Śląsk Cieszyński z Zaolziem oraz pow. żywiecki, bielsko-bialski, wadowicki, oświęcimski, chrzanowski, olkuski i zawierciański.
W lutym 1941 r. H. Kowalówka został mianowany Komendantem Okręgu Śląskiego.
Po rozbiciu Obszaru IV (kwiecień – maj 1941 r.), Okręg Śląski uzyskał samodzielność i do końca okupacji podlegał bezpośrednio Komendzie Głównej (KG) ZWZ-AK w Warszawie.
Na początku maja 1941 r. ppłk Kowalówka cudem uniknął aresztowania. Gdy gestapo wkraczało do jego kwatery w Częstochowie, zdołał w ostatniej chwili wyskoczyć przez okno i zbiec. Ukrywał się odtąd i dowodził Okręgiem z różnych miejsc na terenie GG. Dopiero w grudniu 1941 r. udało się na powrót zalegalizować pobyt ppłk Kowalówki na Śląsku.
W maju 1942 r. przetoczyła się przez Okręg kolejna fala aresztowań, która doprowadziła do całkowitego niemal rozbicia Inspektoratu Sosnowieckiego. W ręce gestapo wpadli najbliżsi współpracownicy ppłk Kowalówki, jeszcze w Podokręgu Zagłębie. Dekonspiracji uległy skrzynki i punkty kontaktowe. W czerwcu i lipcu 1942 r. aresztowania przerzuciły się do Inspektoratu Katowickiego.
-W lecie 1942 r. ppłk Kowalówka, który mimo osobistego stałego zagrożenia nadal pełnił swe funkcje, po raz drugi, jedynie dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności uniknął aresztowania. Gestapo stale było na jego tropie. W tym stanie rzeczy KG AK odwołała go z dotychczasowej funkcji i mianowała komendantem nie mniej trudnego bastionu – Okręgu Poznańskiego.
Okręg, którego dowodzenie objął ppłk Kowalówka był w stanie częściowego rozbicia, po fali aresztowań trwającej niemal nieprzerwanie od jesieni 1941 r.
Początkowo ppłk Kowalówka ukrywał się w okolicach Środy Wlkp. Wkrótce przeniósł się na teren Ostrowa Wlkp., gdzie znajdował się w tym czasie sztab Okręgu. Został tam fikcyjnie zameldowany (m.in. jako Jan Nowak i Jan Kowalski). Był też fikcyjnie zatrudniony jako stróż nocny w oddziale sierakowskiej firmy Przedsiębiorstwo Budowy Dróg i Mostów Erich Neugebauer jako Jan Kasprzak. Występował ponadto w mundurze kolejarza z dokumentami na nazwiska Schwartz lub Adolf Schmidt. Jako komendant Okręgu używał pseudonimów „Dziedzic”, „Profesor”, „Dzierżawca”, „Kosiarz”, „Zrąb”. 5 sierpnia 1942 r. wydał swój pierwszy rozkaz, odbudowując Komendę Okręgu.
Wielokrotnie objeżdżał teren Okręgu, wizytując struktury terenowe. Bywał często w Poznaniu, w punkcie kontaktowym przy ul Mostowej 22, w mieszkaniu kpt. Sylwestra Pniewskiego „Buergera”. Spotykał się z członkami sztabu, z inspektorami rejonowymi, komendantami obwodów. Np. w kwietniu oraz na przełomie sierpnia i września 1943 r. odbył odprawę z inspektorami rejonowymi w Sierakowie w domu przy ul Zamkowej 8, w lokalu Bogdana Dąbrowskiego „Kreta”, szefa Inspektoratu Rejonowego „Zachód”.
Z inicjatywy ppłk Kowalówki powołany został Wojskowy Sąd Specjalny Okręgu Poznańskiego oraz Wojskowa Administracja Zastępcza. Przy znacznych trudnościach kadrowych, które powodowały konieczność łączenia kilku funkcji sztabowych, nie zorganizowano żadnego własnego kursu zastępczego szkoły podchorążych. Przyjęto natomiast w ramach scalania ośrodki kursowe Szarych Szeregów oraz ośrodek kursowy organizacji Polska Niepodległa (PN). Ppłk Kowalówka prowadził z sukcesami akcję scaleniową, m.in. doprowadził do scalenia we wrześniu 1942 r. Wielkopolskiej Organizacji Powstańców, której szef por. rez. Konrad Latanowicz, wydawca jednej z najdłużej i najszerzej kolportowanych w Wielkopolsce gazetek – „Dla Ciebie Polsko”, objął stanowisko szefa BIP-u. W lipcu 1943 r. sfinalizowano rozmowy scaleniowe z komendantem Okręgu Poznańskiego NOW por. Marianem Kwiatkowskim „Konradem”. W 1944 r. scalono z AK Okręg Poznański organizację PN, zajmującą się głównie działalnością wywiadowczą.
Sztab Okręgu pod kierownictwem ppłk Kowalówki opracował plan operacyjny powstania w Poznańskiem oraz powołał związki mobilizacyjne do planu Odtwarzania Sił Zbrojnych. Konieczność koncentrowania całego wysiłku na utrzymaniu stale rwącej się sieci organizacyjnej sprawiała, że na plan dalszy odkładano inne sprawy i zadania.
W połowie 1943 r. Okręg Poznański osiągnął szczytowe stany organizacyjne ponad 10 tys. żołnierzy, zorganizowanych w 277 plutonach.
-Jesienią 1943 r. dowódca AK awansował Henryka Kowalówkę do stopnia pułkownika.
-Pułkownik Kowalówka został aresztowany przez gestapo 22 stycznia 1944 r. ok. godz. 10 rano na Dworcu Głównym w Poznaniu, dokąd przybył z Ostrowa Wlkp. na zarządzoną odprawę sztabową, której celem było ustalenie zadań powstańczych dla Inspektoratu Rejonowego Poznań. W tym samym czasie w ręce gestapo wpadli m.in. kpt. Zbigniew Krzekotowski, szef Wydziału I (Organizacyjnego) sztabu, szef kontrwywiadu ppor. Edmund Marzyński, p.o. szefowa Wydziału V Łączności Konspiracyjnej) Maria Maćkowiak „Brzoza”, inspektor rejonowy w Poznaniu kpt. Sylwester Pniewski oraz 25 oficerów sztabu tego Inspektoratu. Agenci poznańskiego gestapo pojechali do Ostrowa Wlkp., gdzie ujęli mjr. Władysława Marmurowicza oraz szefa Samodzielnego Wydziału Kurierskiego Franciszka Berdychowskiego „Twardego”.
Pułkownik Kowalówka został uwięziony w siedzibie poznańskiego gestapo (Domu Żołnierza), a następnie osadzony w obozie w Żabikowie, w baraku K-2. Po bestialskim śledztwie, w czasie którego wykazał bohaterską postawę, został skazany na karę śmierci wyrokiem Policyjnego Sądu Doraźnego. Przed egzekucją zdołał dotrzeć do Kowalówki ks. Bolesław Jordan, kapelan Okręgu, który przygotował go na śmierć.
-2 czerwca 1944 r. ok. godziny 19.oo płk Kowalówka stanął przed plutonem egzekucyjnym. W tych ostatnich ziemskich chwilach towarzyszyli mu bliscy współpracownicy, oficerowie sztabu Okręgu Poznańskiego AK: kpt. Zbigniew Krzekotowski „Michał”, szef Wydziału I, por. Donat Wyderkowski „Gert”, szef Wydziału V (Łączność Operacyjna), ppor. Leon Piasecki „Wąs”, szef Wydziału III i komendant obwodu Poznań-Łazarz oraz por. c.w. Konrad Latanowicz „Adam”, szef Wydziału VI (Biuro Informacji i Propagandy). Zwłoki rozstrzelanych zostały spalone w krematorium zakładu medycyny sądowej w Poznaniu.
Jesienią 1944 r. KG AK nadała pośmiertnie płk Henrykowi Kowalówce Krzyż Orderu Virtuti Militari klasy IV.
11 listopada 1995 r. Prezydent RP mianował pośmiertnie płk Kowalówkę generałem brygady.