Teren
Przed wybuchem II wojny światowej Powiat Opoczno został wyłączony z województwa kieleckiego.
Na mocy ustawy z 9 kwietnia 1938r., które zaczęły obowiązywać od 1 kwietnia 1939r., z województwa kieleckiego został wyłączony powiat opoczyński, który od tej pory wchodził w skład województwa łódzkiego. Powiat tworzyło miasto Opoczno oraz gminy wiejskie: Białaczów, Drzewica, Goździków, Janków, Klwów, Krzczonów, Kuniczki, Machory, Niewierszyn, Opoczno, Ossa, Owczary, Przysucha, Radonia, Rusinów, Studzianna, Stużno, Topolice, Trojanowice, Unewel, Wielka Wola, Zajączków
W Okręgu Łódź
Struktury Służby Zwycięstwu Polsce miały opierać się na przedwojennych granicach województwa, nie jest więc dziwne, że na teren Powiatu Opoczno trafili przedstawiciele Okręgu Łódź SZP.
Prawdopodobnie już pod koniec września na terenie powiatu zaczęły powstawać samodzielne grupy konspiracyjne. Wiemy o powstaniu takich w Radzicach Dużych, Żarnowie, Białaczowie i Skotnikach. Zapewne w październiku, prawdopodobnie na polecenie Komendy Okręgu Łódź, przybył ze Zgierza kpt. Józef Mikina „Granit” (oficer Korpusu Ochrony Pogranicza), który zaczął montować sieć organizacyjną Obwodu Opoczno SZP. Kapitan Mikinia przybył do Opoczna pod fałszywym nazwiskiem Nowak. Zamieszkał najpierw u Franciszka Wilka, później u Stróżyńskich, a następnie u Czuby prowadzącego zakład rymarski. Jego pobyt zalegalizowano zatrudniając go oficjalnie w Spółdzielni „Rolnik”.
Przy współpracy plut. Zdzisława Jaczniakowskiego „Kuba” udało się zmontować podwaliny organizacji w powiecie. Jedynie gmina Lubochnia znalazła się w Obwodzie Tomaszów Mazowiecki.
W listopadzie na Komendanta Obwodu Opoczno powołano ppor. rez. Józefa Kulę „Brzezina”. Zrobił to prawdopodobnie Komendant Okręgu na wniosek kapitana Mikina. „Brzezina” był przed wojną inspektorem PZU na terenie powiatu i z tego powodu miał wiele powiązań z jego mieszkańcami. Miał już za sobą pobyt w Oddziale Wydzielonym Wojska Polskiego majora Dobrzańskiego „Hubal”.
Kandydatura nie spodobała się planowanemu na stanowisko Inspektora Piotrkowskiemu kpt. Aleksandrowi Mikule „Miłosz”. Obwód Opoczno miał wchodzić w jego skład i być może „Miłosz” chciał aby komendantami byli wskazani przez niego ludzie wykonujący dokładnie jego polecenia. Nie był to zresztą jedyny przypadek kiedy domagał się on odwołania z funkcji komendantów różnych obwodów z którymi nie mógł ułożyć sobie współpracy.
Niezależnie od powodów, w połowie grudnia, ppor. Kula „Brzezina” zrzekł się pełnionej funkcji. Prawdopodobnie od tej pory funkcję pełniącego obowiązki Komendanta Obwodu objął plut. Zdzisław Jaczniakowski „Kuba” niestety nie wiemy do kiedy ją pełnił, ale był to długi czas.
Stan formalny obwodu był bowiem nieunormowany. Formalnie powołano go dopiero w marcu 1940r. Oficjalnie wszedł wtedy w skład Inspektoratu Piotrów w Okręgu Łódź. Unormowanie stanu formalnego Obwodu nie miało jednak wpływu na jego kierownictwo. W dalszym ciągu funkcję p.o. Komendanta pełnił plut. „Kuba”.
W Okręgu Kielce
Jesienią 1940r. fala aresztowań doprowadziła do dekonspiracji kilku członków Komendy Okręgu Łódź. Być może to, albo fakt braku odpowiedniego rozwoju organizacji w obwodzie wpłynęły na podjęcie decyzji (zapewne na szczeblu Komendy Głównej ZWZ) przeniesienia obwodu do Okręgu Kielce.
Nastąpiło to pod koniec 1940r. Obwód Opoczno został włączony do Inspektoratu Częstochowskiego co nie było najszczęśliwszym rozwiązaniem, bowiem łączność z nowym obwodem była utrudniona. Być może jednak u podłoża takiego przydziału leżał fakt, że Inspektorat Częstochowski składał się dotychczas jedynie z dwóch obwodów (w przeciwieństwie do innych inspektoratów okręgu).
Zmiana podległości niewiele zmieniła w obsadzie personalnej obwodu. Przez pierwszy okres w dalszym ciągu kierował nim jako p.o. komendanta plut. „Kuba”. Dopiero wiosną 1941r. Komendantem Obwodu został mianowany jeden z pierwszych organizatorów konspiracji na ziemi opoczyńskiej kpt. Józef Mikina, który używał wtedy pseudonimów „Butrym” - „Jedynak”. Funkcję swoją pełnił do trzeciej dekady czerwca 1941r. Podczas podróży do Warszawy, na stacji kolejowej w Tomaszowie, „Butrym” został aresztowany na skutek zdrady. Osadzono go w piwnicach Gestapo na Zapiecku. Potem został przewieziony do więzienia w Berlinie i tam zamordowany.
Jesienią 1941r. kolejnym Komendantem Obwodu został mianowany kpt. Jan Bąkowski „Rdzawicz”. Niestety nie wiemy jaka była w tym czasie obsada personalna Komendy Obwodu.
Sam obwód został podzielony na rejony, których zasięg i obsada przedstawiał się następująco:
Rejon I obejmował m.in. gminy: Machory, Topolice, Wielka Wola, Niewierszyn i Radonia. Komendantem był: por. Stefan Szlązak „Malwa”,
Rejon II obejmował m.in. gminy: Białaczów i Kuniczki. Komendant por. Zdzisław Brzeski „Topór”.
Rejon III obejmował m.in. gminy: Rusinów i Przysucha. Komendant Edward Wiórkiewicz „Jastrząb”.
Rejon IV obejmował miasto Opoczno, które podzielone było na cztery dzielnice. Brak danych o obsadzie.
Ponownie w Okręgu Łódź
Jak już wspominaliśmy łączności Inspektoratu Częstochowskiego z Obwodem Opoczno była utrudniona. Chcąc ją usprawnić, pod koniec 1941r., podjęto decyzję o „oddaniu” do Okręgu Łódź Obwodu Opoczno w zamian za Radomsko.
Według W. Borzobohatego, Szef Sztabu Okręgu Kielce, 15 grudnia 1941r. przekazano Obwód Opoczno z Inspektoratu Częstochowskiego do Inspektoratu Piotrkowskiego w Okręgu Łódź. Oficjalne przejęcie Obwodu przez przedstawiciela okręgu nastąpiło z dniem 1 kwietnia 1942r.
Na podstawie raportu z dnia 15 kwietnia 1942r. dowiadujemy się jaki był stan przekazywanego obwodu. Stan osobowy: 8 oficerów, 2 podchorążych, 24 podoficerów i 841 szeregowych. Łącznie dawało to 875 żołnierzy, czyli pełne trzy kompanie bojowe. Na uzbrojenie swoich sił obwód posiadał: 2 ckm, 8 rkm, 100 karabinów, 2 pistolety maszynowe. Zapewne tak jak w innych strukturach nie wszystkie sztuki broni były wykazywane. W sprawozdaniu nie wykazano np. ani jednej szuki broni krótkiej.
Pomimo włączenia w skład Okręgu Łódź żołnierzom z Obwodu Opoczno w niedalekiej przyszłości przyszło jeszcze współdziałać z żołnierzami z Okręgu Kielce. Podczas akcji „Zemsta” (marsz na pomoc walczącej Warszawie) wielu żołnierzy z ziemi opoczyńskiej wchodziło w skład 25. pp AK, który podporządkował się Dowództwu Korpusu Kieleckiego AK. Po zakończeniu akcji „Zemsta” pułk prowadził walki także na terenie Okręgu Kielce.
Źródła
Opracowując powyższy tekst korzystaliśmy z następujących źródeł:
Borzobohaty W.: „Jodła”,
Kosztyła Z.: Oddział Wydzielony Wojska Polskiego majora „Hubala”,
Wawrzyniak E.: Na rubieży Okręgu AK Łódź.